Nieuwe media en de kracht van cultuur

Bert Mulder
Informatie-adviseur Tweede Kamer, Nederland

Bert Mulder illustreerde zijn lezing met pagina's van deze website op groot scherm.

Nieuwe media en de kracht van cultuur zijn twee krachten die de maatschappij in de komende jaren vorm zullen geven. Deze lezing gaat over de wisselwerking tussen beide krachten. Na enkele descriptieve opmerkingen zal aandacht worden besteed aan het mogelijke synergisme tussen de nieuwe media en cultuur en het werk dat nog zal moeten worden gedaan om dit te realiseren.

In welke context moeten we de kracht van cultuur bezien? In welk opzicht is het een dynamische kracht en wat voor soort kracht is het? Wat staat ons de komende jaren in dit opzicht te wachten? Ontwikkelingen in diverse sectoren van de maatschappij tonen naar mijn mening aan dat cultuur in de komende tien jaar de drijvende kracht zijn achter het ontstaan van nieuwe structuren.

Recente publicaties over economie, zoals Trust van Fukuyama, gaan uit van het idee dat de kern van economische modellen meer moet zijn dan een rationeel instrument dat een utilitaire positie optimaliseert. Traditionele economische modellen voldoen tegenwoordig niet meer. Fukuyama heeft de verschillen tussen Japan, Frankrijk, Duitsland en Italië onderzocht en legt verbanden tussen de culturele structuur van deze landen en de economische structuren die daaruit kunnen voortkomen. Hij komt tot de conclusie dat cultuur, en in dit geval sociaal kapitaal, belangrijker is voor economische ontwikkeling dan de geldstroom en de infrastructuur. In hun boek Economies of Signs and Space behandelen Lash en Urry de toenemende reflexiviteit in de maatschappij; ze dichten wat zij noemen 'esthetische reflexiviteit' een centrale rol toe in de herstructurering van de maatschappij en de economie. Naar hun mening zijn de ontwerp- en media-industrieën een noodzakelijke ontwikkeling in een tijd die wordt gekenmerkt door toenemende complexiteit en verandering. Dezelfde ontwikkeling is waarneembaar in het onderwijs. De tijdsduur waarin kennis toepasbaar blijft is tegenwoordig zo kort dat het onmogelijk is geworden om zich alleen op kennis te richten. In plaats daarvan moeten we leren hoe we moeten leren. Deze vorm van leren is afhankelijker van de belangrijkste persoonlijke eigenschappen van de student en legt de nadruk op de behoefte aan diepere waarden en normen. Daarom zullen we in de komende jaren zien dat het onderwijs meer wordt aangestuurd door culturele waarden dan door inhoudelijke aspecten.

Hetzelfde geldt voor werkgelegenheid. In bedrijfsopleidingen zal in toenemende mate de nadruk worden gelegd op persoonlijke eigenschappen, zoals communicatieve vaardigheden, en zullen bedrijven een cultuur proberen te scheppen die dergelijke waarden stimuleert en in stand houdt.

De nieuwe media zijn zo complex dat het moeilijk is te bepalen wat ze precies inhouden. Ook al kunnen we de technologie ervan uitleggen, het is moeilijk om de psychologische, sociale en culturele gevolgen ervan te voorzien. Er wordt tegenwoordig veel gesproken over Internet - een verbinding tussen 60.000 netwerken, waardoor miljoenen mensen kunnen communiceren en informatie uitwisselen. Via Internet kan een zogenaamde website met een verslag van deze conferentie worden opgeroepen. Ik was gisteren niet op de conferentie aanwezig, maar voordat ik hierheen kwam, kon ik lezen wat er gisteren is besproken. En terwijl deze conferentie in Amsterdam plaatsvindt, is er tegen zeer geringe kosten voor 100 miljoen mensen over de hele wereld vrijwel onmiddellijk een verslag beschikbaar.

In het kader van deze conferentie kunnen de nieuwe media een platform zijn waar de kracht van cultuur en die van de informatietechnologie worden gecombineerd. We kunnen de nieuwe media beschouwen als een technologie die zich beweegt op het symbolische domein van informatie. Vervolgens moeten we ons de vraag stellen wat de nieuwe media, zoals Internet, ons feitelijk hebben te bieden. Enerzijds is Internet een verspreider en drager van informatie. Anderzijds is het echter ook een communicatiemiddel. Dit blijkt al uit de website van de conferentie: hier is niet alleen informatie over de deelnemers te vinden, maar het is ook een communicatiemiddel waardoor informatie tussen belangstellenden kan worden uitgewisseld.

We kunnen nu surfen door een netwerk van informatie. Van de website die is gewijd aan de conferentie over de kracht van cultuur bevinden we ons nu op een site die het middelpunt vormt van een netwerk over boeddhistische ethiek. Als we dit netwerk nader bezien, blijkt dat we verbinding hebben met een mondiale bron over boeddhistische studies. De pagina geeft een lijst van bijna honderd websites over boeddhistische studies, verspreid over de hele wereld. Iedere site is een katalysator, een middelpunt van een netwerk van andere, gerelateerde informatie. En elk van deze andere informatiepunten is zelf ook weer een katalysator die ons in staat stelt van het ene naar het andere netwerk te surfen.

De webpage van de site van onze eigen conferentie vermeldt niet alleen het Journal of Buddhist Ethics, maar ook de onderwerpen 'mensenrechten' en 'islam', wat ons naar een site over de islam brengt. Hoewel we niet weten waar deze site zich bevindt en wie hem onderhoudt, verschijnt hij op ons scherm en gebruiken we hem om verder te surfen naar een andere site over de Koran en een groot aantal gerelateerde sites over de hele wereld. Wie de Koran wil lezen, kan gebruik maken van een site in de Verenigde Staten en ziet de eerste soera van de Koran in het Arabisch. Dit is maar een voorbeeld van de mogelijkheden van de nieuwe media: we kunnen er enorme hoeveelheden informatie over belangrijke culturele en existentiële waarden in een groot aantal culturen mee ontsluiten.

Nu er zoveel informatie toegankelijk is (en er zal steeds meer bijkomen) kan deze een rol spelen in het stimuleren van een nieuwe mondiale ethiek en de creatieve verscheidenheid van culturen. We moeten een creatieve en constructieve dialoog aangaan om de integratie van al deze interculturele activiteit mogelijk te maken. Een belangrijk aspect hiervan is het verhogen van het peil van de discussie over deze informatie.

Het boek De kracht van cultuur is in feite een nieuwe poging om een nieuwe vorm van cultuur te creëren, waarbij elk van ons geworteld blijft in zijn of haar eigen cultuur, maar waarin we andere culturen begrijpen. Hiervoor dienen we allereerst in te zien dat er creatieve verscheidenheid bestaat, waarin we elk onze eigen weg moeten vinden. De kracht van cultuur - en niet die van geld of van oorlog - zal een belangrijk principe zijn die het komende decennium vorm zal geven. Als we op zoek zijn naar een kader om de maatschappij in te richten, zullen we moeten terugkeren naar de kracht van cultuur. Dit betekent dat de behoefte aan culturele informatie in al haar vele vormen zal toenemen, hoewel er geen reden zal zijn om deze actief te verspreiden. We zullen er alleen voor moeten zorgen dat deze informatie in de juiste vorm toegankelijk is. De informatie zal worden gebruikt in cursussen voor het bedrijfsleven, de overheid en onderwijzers. Culturele informatie en menselijke waarden zullen overal als referentiekader opduiken. Het is van belang te begrijpen dat dit niet gebeurt omdat we dat vanuit idealistisch oogpunt graag willen, maar omdat het in deze tijd van grote persoonlijke en sociale veranderingen en toenemende onderlinge afhankelijkheid een noodzakelijke ontwikkeling is.

De combinatie van de kracht van cultuur en de kracht van de nieuwe media zal reusachtige nieuwe kansen scheppen. Toch zal dit geen echte oplossing zijn; er blijven grote problemen. Deze hebben gedeeltelijk te maken met toegankelijkheid en technologie, maar vooral met inhoudelijke aspecten. Ook al hebben we toegang tot informatie over andere culturen, toch vereist de vaardigheid om door de ogen van deze culturen te kijken en de betekenis ervan te begrijpen een ander soort ontwikkeling.

Zoals altijd het geval is, zullen we ook dit probleem oplossen. De kwaliteit van de oplossing zal afhankelijk zijn van wat we in de praktijk doen met de inhoud en de betekenis die we aan de interculturele dialoog geven. Het staat wel vast dat ieder van ons, op hoe kleine schaal dan ook, betrokken zal raken bij creatieve diversiteit. Ieder van ons zal op den duur in staat zijn te begrijpen wat het betekent om een Chinees te zijn en de Chinese geest leren respecteren. We zullen begrijpen wat het betekent een Indiër te zijn, of een Aboriginal, of een Amerikaanse indiaan. Dit zal ons in staat stellen elkaars standpunten te respecteren, ook al zullen we nooit zelf een indiaan worden. Deze manier om zulke kennis te integreren is volkomen nieuw, en dit nieuwe gebied van ontwikkeling is een van de interessante aspecten van deze conferentie en van het rapport van de UNESCO. Het markeert een overgang van cultuur als gegeven context, naast alle andere culturen (waaronder de onze), naar de kracht van cultuur waarin cultuur echt iets wordt dat te midden van verscheidenheid vorm geeft aan de individualiteit van een persoon.