Cultuur is veranderlijk, dynamisch, overlappend en past zich aan. Cultuur is overal. Cultuur vormt onze overtuigingen, scherpt onze visies, zorgt voor begrip en bepaalt ons gedrag.
Cultuur gaat niet alleen over schilderen, muziek, theater of dans. Cultuur sijpelt door in alle activiteiten en uitingen en brengt individuen samen onder een gemeenschappelijke identiteit. Cultuur geeft voortdurend betekenis en waarde aan ons leven. Zij is niet slechts een instrument voor ontwikkeling, noch een middel om een doel te bereiken, maar een kracht die mensen zich eigen kunnen maken en die steeds in ontwikkeling is.
Cultuur en conflict zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Dit betekent echter niet dat culturele verschillen onvermijdelijk tot conflicten leiden. Als er problemen ontstaan, binnen of tussen culturen, heeft dat vaak te maken met de omgang met verschillen*. Of het nu verband houdt met raciale, religieuze, politieke, sociale of economische zaken, verschil is vaak een bron van angst en misverstanden.
Conflict is een normaal onderdeel van menselijke interactie**. Het is tot op zekere hoogte zelfs noodzakelijk. Dat leidt niet altijd tot oorlog. Het kan zich manifesteren op verschillende niveaus, waaronder gedrag, emoties en percepties. Conflict behelst ook segregatie, discriminatie en uitsluiting. Wat de oorzaak van het probleem ook is, de manier waarop de verschillen worden aangepakt, kan leiden tot escalatie of deëscalatie van de situatie. Bij conflictbeheersing zijn tolerantie en geduld de sleutelfactoren. Van elkaar leren betekent openstaan voor veranderingen. Pas dan kan er sprake zijn van werkelijk begrip en waardering van de uniciteit van culturen. En pas dan kunnen we worden aangemoedigd om elkaar te respecteren en verdragen ondanks alle verschillen.
De bron van een conflict moet vaak worden gezocht in een complexe samenhang van factoren. Deze factoren zijn ingebed in specifieke historische, politieke en maatschappelijke contexten. Begrip voor de oorzaken van een strijd betekent dat bestaande vooroordelen moeten worden bijgesteld. Dat is geen gemakkelijke taak, vooral niet als je geen deel uitmaakt van die specifieke culturele context.
Artistieke en culturele praktijken kunnen op een effectieve, ofschoon altijd impliciete, manier worden ingezet om de kloof tussen culturele verschillen te overbruggen door een zekere mate van "culturele vloeiendheid" te bevorderen. Vloeiendheid tussen culturen betekent dat er sprake is van een zeker aanpassingvermogen ten opzichte van andere culturen. Niet-standaardvormen van communicatie zoals visuele kunst, poëzie, muziek, theater en dans kunnen helpen om dit soort vloeiendheid in gang te zetten in inter- of intraculturele ervaringen. Dit kan weer leiden tot een bredere dialoog en interactie.
Bij zeer emotionele aangelegenheden is communicatie vaak moeilijk***. Discussies op gang brengen met kunst kan vaak zeer constructief zijn, omdat kunst meestal wordt beschouwd als een niet-bedreigende manier om een band tussen mensen te scheppen. De symbolen, beelden en verhalen die in een artistiek proces tot stand komen en gedeeld worden, kunnen directere en mogelijk meer confronterende manieren van discussie overstijgen.
Het is moeilijk om de praktische uitwerking van kunst en cultuur exact in kaart te brengen of te voorspellen. Hoe meet je het nut van een cartoon, een kunstbillboard, een expositie, een cd of een keramiekworkshop? In tijden van conflicten en spanningen wordt kunst vaak aan de kant geschoven ten gunste van essentiële behoeften – voedsel, onderdak, medicatie en veiligheid. En toch blijven mensen in tijden van vrede en conflict altijd creatieve wezens. We voelen hoe dan ook de behoefte en de noodzaak om onszelf te uiten. Kunst en cultuur hebben daarom een unieke en onvervangbare waarde in therapeutische, verzoenende en communicatieve rollen. Kunst en cultuur kunnen ook worden gebruikt om emoties te uiten, om te leren van anderen en vooroordelen weg te nemen.
Kunst en cultuur wakkeren nieuwsgierigheid aan. Deze nieuwsgierigheid kan mensen verenigen en discussie en samenwerking op gang brengen. Erkenning van culturele diversiteit kan mondig maken. Boodschappen komen makkelijker aan en beklijven beter als die diversiteit wordt benadrukt via artistieke en culturele middelen.
Of we nu kijken naar muziek en stereotypen in de Roma-gemeenschap, billboards en sociale ongelijkheid in Zuid-Afrika, cartoons en politieke onrust in Libanon, intra-culturele samenwerking in Sri Lanka of keramiekworkshops en culturele identiteit onder kwetsbare groepen in Colombia, overal op aarde vertrouwen mensen op de kracht van kunst en cultuur om zelfbehoud, genezing, verzoening en vrede te bevorderen.
* Lebaron, Michelle (2003). Bridging Cultural Conflicts: A New Approach for a Changing World. Jossey-Basss, San Francisco.
** Bar-Tal, Daniel (2000). From Intractable Conflict Through Conflict Resolution to Reconciliation: Psychological Analysis. Political Psychology 21 (2).
*** Mayer, Bernard (2000). The Dynamics of Conflict Resolution: A Practitioner’s Guide. Jossey-Bass Inc, San Francisco.
